|
Home >
Scripture >
scripture >
Marathi
Copy link
मानसोल्लास - Manasollasa
Manasollasa
मानसोल्लास
This Page is courtesy of Sanskrit Documents List. Please send your corrections
mAnasollAsa .. मानसोल्लास .. .. श्रीदक्शिणामूर्तिस्तोत्रम.ह .. विश्वं दर्पणदृश्यमाननगरीतुल्यं निजान्तर्गतं पश्यन्नात्मनि मायया बहिरिवोद्भूतं यथा निद्रया . यः साक्शात्कुरुते प्रबोधसमये स्वात्मानमेवाद्वयं तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. १.. बीजस्यान्तरिवाङ्कुरो जगदिदं प्राङ्निर्विकल्पं पुनः मायाकल्पितदेशकालकलनावैचित्र्यचित्रीकृतम.ह . मायावीव विजृम्भयत्यपि महायोगीव यःस्वेच्चया तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. २.. यस्यैव स्फुरणं सदात्मकमसत्कल्पार्थगं भासते साक्शात्तत्त्वमसीति वेदवचसा यो बोधयत्याश्रितान.ह . यत्साक्शात्करणाद्भवेन्नपुनरावृत्तिर्भवाम्भोनिधौ तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ३.. नानाच्चिद्रघटोदरस्थितमहादीपप्रभाभास्वरं ञानं यस्य तु चक्शुरादिकरणद्वारा बहिःस्पन्दते . जानामीति तमेव भान्तमनुभात्येतत्समस्तं जगत.ह तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ४.. देहं प्राणमपीन्द्रियाण्यपि चलां बुद्धिं च शून्यं विदुः स्त्रीबालान्धजडोपमास्त्वहमिति भ्रान्ता भृशं वादिनः . मायाशक्तिविलासकल्पितमहाव्यामोहसंहारिणे तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ५.. राहुग्रस्तदिवाकरेन्दुसदृशो मायासमाच्चादनात.ह सन्मात्रः करणोपसंहरणतो यो.अभूत्सुशुप्तः पुमान.ह . प्रागस्वाप्समिति प्रबोधसमये यः प्रत्यभिञायते तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ६.. बाल्यादिश्वपि जाग्रदादिशु तथा सर्वास्ववस्थास्वपि व्यावृत्तास्वनुवर्तमानमहमित्यन्तः स्फुरन्तं सदा . स्वात्मानं प्रकटीकरोति भजतां यो मुद्रया भद्रया तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ७.. विश्वं पश्यति कार्यकारणतया स्वस्वामिसंबन्धतः शिश्याचार्यतया तथैव पितृपुत्राद्यात्मना भेदतः . स्वप्ने जाग्रति वा एश पुरुशो मायापरिभ्रामितः तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ८.. भूरम्भांस्यनलो.अनिलो.अम्बरमहर्नाथो हिमांशुः पुमान.ह इत्याभाति चराचरात्मकमिदं यस्यैव मूर्त्यश्टकम.ह . नान्यत्किञ्चन विद्यते विमृशतां यस्मात्परस्माद्विभोः तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ९.. सर्वात्मत्वमिति स्फुटीकृतमिदं यस्मादमुश्मिंस्तवे तेनास्य श्रवणात्तदर्थमननाद्ध्यानाच्च संकीर्तनात.ह . सर्वात्मत्वमहाविभूतिसहितं स्यादीश्वरत्वं स्वतः सिद्ध्येत्तत्पुनरश्टधा परिणतं चैश्वर्यमव्याहतम.ह .. १०.. .. मानसोल्लास .. विश्वं दर्पणदृश्यमाननगरीतुल्यं निजान्तर्गतं पश्यन्नात्मनि मायया बहिरिवोद्भूतं यथा निद्रया . यः साक्शात्कुरुते प्रबोधसमये स्वात्मानमेवाद्वयं तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. १.. मङ्गळं दिशतु मे विनायको मङ्गळं दिशतु मे सरस्वती . मङ्गळं दिशतु मे महेश्वरो मङ्गळं दिशतु मे सदाशिवः .. १.. आत्मलाभात्परो लाभो नास्तीति मुनयो विदुः . तल्लाभार्थं कविः स्तौति स्वात्मानं परमेश्वरम.ह .. २.. स्वेच्चया सृश्टमाविश्य विश्वं यो मनसि स्थितः . स्तोत्रेण स्तूयते.अनेन स एव परमेश्वरः .. ३.. अस्ति प्रकाशत इति व्यवहारः प्रवर्तते . तच्चास्तित्वं प्रकाशत्वं कस्मिन्नर्थे प्रतिश्ठितम.ह .. ४.. किं तेशु तेशु वा.अर्थेशु किं वा सर्वात्मनीश्वरे . ईश्वरत्वं च जीवत्वं सर्वात्मत्वं च कीदृशम.ह .. ५.. जानीयात्कथं जीवः किं तज्ञानस्य साधनम.ह . ञानात्तस्य फलं किं स्यादेकत्वं च कथं भवेत.ह .. ६.. सर्वञः सर्वकर्ता च कथमात्मा भविश्यति . शिश्यं प्रतीत्थं पृच्चन्तं वक्तुमारभते गुरुः .. ७.. अन्तरस्मिन्निमे लोका अन्तर्विश्वमिदं जगत.ह . बहिर्वन्मायया.अ.अभाति दर्पणे स्वशरीरवत.ह .. ८.. स्वप्ने स्वान्तर्गतं विश्वं यथा पृथगिवेक्श्यते . तथैव जाग्रत्काले.अपि प्रपञ्चो.अयं विविच्यताम.ह .. ९.. स्वप्ने स्वसत्तैवार्थानां सत्ता नान्येति निश्चिता . को जाग्रति विशेशो.अस्ति जडानामाशु नाशिनाम.ह .. १०.. स्वप्ने प्रकाशो भावानां स्वप्रकाशान्न हीतरः . जाग्रत्यपि तथैवेति निश्चिन्वन्ति विपश्चितः .. ११.. निद्रया दर्शितानर्थान्न पश्यति यथोत्थितः . सम्यग्ञानोदयादूर्ध्वं तथा विश्वं न पश्यति .. १२.. अनादिमायया सुप्तो यदा जीवः प्रबुध्यते . अजन्मनिद्रमस्वप्नमद्वैतं बुध्यते तदा .. १३.. श्रुत्या.अ.अचार्यप्रसादेन योगाभ्यासवशेन च . ईश्वरानुग्रहेणापि स्वात्मबोधो यदा भवेत.ह .. १४.. भुक्तं यथा.अन्नं कुक्शिस्थं स्वात्मत्वेनैव पश्यति . पूर्णाहन्ताकबळितं विश्वं योगीश्वरस्तथा .. १५.. यथा स्वप्ने नृपो भूत्वा भुक्त्वा भोगान्यथेप्सितान.ह . चतुरङ्गबलोपेतः शत्रुं जित्वा रणाङ्गणे .. १६.. परात्पराजितो भूत्वा वनं प्राप्य तपश्चरन.ह . मुहूर्तमात्रमात्मानं मन्यते कल्पजीविनम.ह .. १७.. तथैव जाग्रत्काले.अपि मनोराज्यं करोत्यसौ . कालनद्योघयोगेन क्शीणमायुर्न पश्यति .. १८.. मेघच्चन्नों.अशुमालीव मायया मोहितो.अधिकम.ह . किञ्चित्कर्ता च किञ्चिज्ञो लक्श्यते परमेश्वरः .. १९.. यद्यत्करोति जानाति तस्मिन्तस्मिन्परेश्वरः . राजा विद्वान स्वसामर्थ्यादीश्वरो.अयमितीर्यते .. २०.. ञानक्रिये शिवेनैक्यात्सङ्क्रान्ते सर्वजनुशु . ईश्वरत्वं च जीवानां सिद्धं तच्चक्तिसङ्गमात.ह .. २१.. अयं घटो.अयं पट इत्येवं नानाप्रतीतिशु . अर्कप्रभेव स्वञानं स्वयमेव प्रकाशते .. २२.. ञानं न चेत्स्वयं सिद्धं जगदन्धं तमो भवेत.ह . न चेदस्य क्रिया काचित व्यवहारः कथं भवेत.ह .. २३.. क्रिया नाम परिस्पन्दपरिणामस्वरूपिणी . स्पन्दमाने बहिर्ञाने तदङ्कुरवदुद्भवेत.ह .. २४.. उत्पाद्यप्राप्यसंस्कार्यविकार्योपाश्रया क्रिया . करोति गच्चत्युन्मार्श्टि चिनत्तीति प्रतीयते .. २५.. शिवो ब्रह्मादिदेहेशु सर्वञ इति भासते . देवतिर्यङ्मनुश्येशु किञ्चिज्ञस्तारतम्यतः .. २६.. जरायुजो.अण्डजश्चैव स्वेदजः पुनरुद्भिदः . एते चतुर्विधाः देहाः क्रमशो न्यूनवृत्तयः .. २७.. ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्ता स्वप्नकल्पैव कल्पना . साक्शात्कृते.अनवच्चिन्नप्रकाशे परमात्मनि .. २८.. अणोरणीयान्महतो महीयानिति वेदवाक.ह . रुद्रोपनिशदप्येतं स्तौति सर्वात्मकं शिवम.ह .. २९.. ईश्वरो गुरुरात्मेति मूर्तिभेदविभागिने . व्योमवद्व्याप्तदेहाय दक्शिणामूर्तये नमः .. ३०.. इति श्रीदक्शिणामूर्तिस्तोत्रार्थप्रतिपादके . प्रबन्धे मानसोल्लासे प्रथमोल्लाससंग्रहः .. ३१.. बीजस्यान्तरिवाङ्कुरो जगदिदं प्राङ्निर्विकल्पं पुनः मायाकल्पितदेशकालकलनावैचित्र्यचित्रीकृतम.ह . मायावीव विजृम्भयत्यपि महायोगीव यःस्वेच्चया तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. २.. उपादानं प्रपञ्चस्य संयुक्ताः परमाणवः . मृदन्वितो घटस्तस्माद्भासते नेश्वरान्वितः .. १.. परमाणुगता एव गुणा रूपरसादयः . कार्ये समानजातीयमारभन्ते गुणान्तरम.ह .. २.. कार्यं यत्र समन्वेति कारणं समवायि तत.ह . चक्राद्यं साधनं यत्तु घटस्यासमवायि तत.ह .. ३.. समवायिनि तिश्ठेद्यत.ह समवाय्याश्रये तथा . कार्ये.अवधृतसामर्थ्यं कल्प्यते.असमवायि तत.ह .. ४.. निमित्तं कारणं तेशामीश्वरश्च कुलालवत.ह . यत्कार्यं जायते यस्मात्तस्मिन.ह तत्प्रतितिश्ठति .. ५.. मृत्तिकायां घटस्तन्तौ पटः स्वर्णे.अङ्गुलीयकम.ह . इति वैशेशिकाः प्राहुस्तथा नैयायिका अपि .. ६.. रजः सत्त्वं तमश्चेति प्रधानस्य गुणास्त्रयः . रजो रक्तं चलं तेशु सत्त्वं शुक्लं प्रकाशकम.ह .. ७.. तमः कृश्णं चावरकं सृश्टिस्थित्यन्तहेतवः . इति सांख्याश्च भाशन्ते तेशां दूशण उच्यते .. ८.. अङ्कुरादिफलान्तेशु कार्येश्वस्तित्वमिश्यते . कुत आगत्य सम्बद्धा वटबीजेशु ते कणाः .. ९.. कारणानुगतं कार्यमिति सर्वैश्च सम्मतम.ह . तस्मात्सत्ता स्फुरत्ता च सर्वत्राप्यनुवर्तते .. १०.. पुश्पे फलत्वमापन्ने क्शीरे च दधितां गते . विजातीयाः प्रतीयन्ते गुणा रूपरसादयः .. ११.. कारणं कार्यमंशों.अशी जातिव्यक्ती गुणी गुणः . क्रिया क्रियावानित्याद्याः प्रकाशस्यैव कल्पनाः .. १२.. चैतन्यं परमाणूनां प्रधानस्यापि नेश्यते . ञानक्रिये जगत्क्लृप्तौ दृश्येते चेतनाश्रये .. १३.. कालरूपक्रियाशक्त्या क्शीरात्परिणमेद्दधि . ञातृञानञेयरूपं ञानशक्त्या भवेज्जगत.ह .. १४.. ञानं द्विधा वस्तुमात्रद्योतकं निर्विकल्पकम.ह . सविकल्पन्तु संञादिद्योतकत्वादनेकधा .. १५.. सङ्कल्पसंशयभ्रान्तिस्मृतिसादृश्यनिश्चयाः . ऊहो.अनध्यवसायश्च तथा.अन्येनुभवा अपि.. १६.. प्रत्यक्शमेकं चार्वाकाः कणादसुगतौ पुनः . अनुमानञ च तच्चापि सांख्याः शब्दं च ते अपि .. १७.. न्यायैकदर्शिनोप्यवेमुपमानं च के चन . अर्थापत्त्या सहैतानि चत्वार्याह प्रभाकरः .. १८.. अभावशश्ठान्येतानि भाट्टा वेदान्तिनस्तथा . सम्भवैतिह्ययुक्तानि तानि पौराणिका जगुः .. १९.. द्रव्यं गुणस्तथा कर्म सामन्यं च विशेशकम.ह . समवायं च काणादाः पदार्थान्शट्प्रचक्शते .. २०.. नव द्रव्याणि भूतानि दिक्कालात्ममनांसि च . चतुर्विंशतिरेव स्युर्गुणाः शब्दादिपञ्चकम.ह .. २१.. परिमाणं च सङ्ख्या च द्वौ संयोगविभागकौ . स्वभावतः पृथक्त्वं च गुरुत्वं द्रवता पुनः .. २२.. परत्वं चापरत्वं च स्नेहः संस्कार इत्यपि . धीर्द्वेशसुखदुःखेच्चाधर्माधर्मप्रयत्नकाः .. २३.. संस्कारस्त्रिविधो वेग इश्वादेर्गतिकारणम.ह . दृश्टश्रुतानुभूतार्थस्मृतिहेतुश्च भावना .. २४.. स्थितस्थापकता नाम पूर्ववत्स्थितिकारणम.ह . आकृश्टशाखाभूर्जादौ स्पश्टमेवोपलक्श्यते .. २५.. उत्क्शेपणमवक्शेपो गमनं च प्रसारणम.ह . आकुञ्चनमिति प्राहुः कर्म पञ्चविधं बुधाः .. २६.. सामान्यं द्विविधं प्रोक्तं परं चापरमेव च . परं सत्तैव सर्वत्र तदनुस्यूतवर्तनम.ह .. २७.. द्रव्यत्वं च गुणत्वाद्यं सामान्यमपरं तथा . विशेशाः स्युरनन्तास्ते व्यावृत्तिञानहेतवः .. २८.. रूपस्येव घटे नित्यः सम्बन्धः समवायकः . कालाकाशदिगात्मानो नित्याश्च विभवश्च ते .. २९.. चतुर्विधाः परिच्चिन्ना नित्याश्च परमाणवः . इति वैशेशिकमते पदार्थाः शट.ह प्रकीर्तिताः .. ३०.. माया प्रधानमव्यक्तमविद्या.अञानमक्शरम.ह . अव्याकृतं च प्रकृतिः तम इत्यभिधीयते .. ३१.. मायायां ब्रह्मचैतन्यप्रतिबिम्बानुशङ्गतः . महत्कालपुमांसः स्युः महत्तत्त्वादहंकृतिः .. ३२.. तामसात्स्युरहङ्कारात्खानिलाग्न्यम्बुभूमयः . शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धोप्यनुक्रमात.ह .. ३३.. इन्द्रियाणां च विशया भूतानामपि ते गुणाः . देवाः सदाशिवश्चेशो रुद्रो विश्णुश्चतुर्मुखः .. ३४.. सात्त्विकात्स्यादहङ्कारादन्तःकरणधीन्द्रियम.ह . मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तं करणमान्तरम.ह .. ३५.. संशयो निश्चयो गर्वः स्मरणं विशया अमी . चन्द्रः प्रजापती रुद्रः क्शेत्रञ इति देवताः .. ३६.. श्रोत्रं त्वक्चक्शु जिह्वा घ्राणं ञानेन्द्रियं विदुः . दिग्वातसूर्यवरुणा नासत्यौ देवताः स्मृताः .. ३७.. राजसात्स्युरहङ्कारात्कर्मेन्द्रियसमीरणाः . कर्मेन्द्रियाणि वाक्पाणिः पादः पायुरुपस्थकम.ह .. ३८.. वचनादानगमनविसर्गानन्दसंञकाः . विशया देवतास्तेशां वह्नीन्द्रोपेन्द्रमृत्युकाः .. ३९.. प्राणोपानः समानश्चोदानव्यानौ च वायवः . भूतैस्तु पञ्चभिः प्राणैः चतुर्दशभिरिन्द्रियैः .. ४०.. चतुर्विंशतितत्त्वानि साङ्ख्यशास्त्रविदो विदुः . महान्कालः प्रधानं च मायाविद्ये च पूरुशः .. ४१.. इति पौराणिकाः प्राहुस्त्रिंशत्तत्त्वानि तैः सह . बिन्दुनादौ शक्तिशिवौ शान्तातीतौ ततः परम.ह .. ४२.. शट्त्रिंशत्तत्वमित्युक्तं शैवागमविशारदैः . सर्वे विकल्पाः प्रागासन बीजे.अङ्कुर इवात्मनि .. ४३.. इच्चाञानक्रियारूपमायया ते विजृम्भिताः . इच्चाञानक्रियापूर्वा यस्मात्सर्वाः प्रवृत्तयः .. ४४.. सर्वे.अपि जन्तवस्तस्मादीश्वरा इति निश्चिताः . बीजाद्वृक्शस्तरोबीजं पारम्पर्येण जायते .. ४५.. इतिशङ्कानिवृत्त्यर्थं योगिदृश्टान्तकीर्तनम.ह . विश्वामित्रादयः पूर्वे परिपक्वसमाधयः .. ४६.. उपादानोपकरणप्रयोजनविवार्जिताः . स्वेच्चया ससृजुः सर्गं सर्वभोगोपबृंहितम.ह .. ४७.. ईश्वरो.अनन्तशक्तित्वात्स्वतन्त्रो.अन्यानपेक्शकः . स्वेच्चामात्रेण सकलं सृजत्यवति हन्ति च .. ४८.. न कारकाणां व्यापारात्कर्ता स्यान्नित्य ईश्वरः . नापि प्रमाणव्यापरात.ह ञाता.असौ स्वप्रकाशकः .. ४९.. ञातृत्वमपि कर्तृत्वं स्वातन्त्र्यात्तस्य केवलम.ह . या चेच्चाशक्तिवैचित्री सा.अस्य स्वच्चन्दकारिता .. ५०.. यया कर्तुं न वा कर्तुमन्यथा कर्तुमर्हति . स्वतन्त्रामीश्वरेच्चां के परिच्चेतुमिहेशते .. ५१.. श्रुतिश्च सो.अकामयतेतीच्चया सृश्टिमीशितुः . तस्मादात्मन आकाशः सम्भूत इति चाब्रवीत.ह .. ५२.. निमित्तमात्रं चेदस्य जगतः परमेश्वरः . विकारित्वं विनाशित्वं भवेदस्य कुलालवत.ह .. ५३.. बुद्ध्यादयो नव गुणाः नित्या एवेश्वरस्य चेत.ह . नित्येच्चावानं जगत्सृश्टौ प्रवतेतैव सर्वदा .. ५४.. प्रवृत्त्युपरमाभावात्संसारो नैव नश्यति . मोक्शोपदेशो व्यर्थः स्यादागमो.अपि निरर्थकः .. ५५.. तस्मान्मायाविलासो.अयं जगत्कर्तृत्वमीशितुः . बन्धमोक्शोपदेशादिव्यवहारो.अपि मायया .. ५६.. इति श्रीदक्शिणामूर्तिस्तोत्रार्थप्रतिपादके . प्रबन्धे मानसोल्लासे द्वितीयोल्लाससंग्रहः .. ५७.. यस्यैव स्फुरणं सदात्मकमसत्कल्पार्थगं भासते साक्शात्तत्त्वमसीति वेदवचसा यो बोधयत्याश्रितान.ह . यत्साक्शात्करणाद्भवेन्नपुनरावृत्तिर्भवाम्भोनिधौ तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ३.. सत्तास्फुरत्ते भावेशु कुत आगत्य सङ्गते . बिम्बादिदर्पणन्यायादित्थं पृच्चन.ह प्रबोध्यते .. १.. असत्कल्पेशु भावेशु जडेशु क्शणनाशिशु . अस्तित्वं च प्रकाशत्वं नित्यात्संक्रामतीश्वरात.ह .. २.. आत्मसत्तैव सत्तैशां भावानां न ततो.अधिका . तथैव स्फुरणं चैशां नात्मस्फुरणतो.अधिकम.ह .. ३.. ञानानि बहुरूपाणि तेशं च विशया अपि . अहङ्कारे.अनुशज्यन्ते सूत्रे मणिगणा इव .. ४.. प्रकाशाभिन्नमेवैतद्विश्वं सर्वस्य भासते . लहरीबुद्बुदादीनां सलिलान्न पृथक्स्थितिः .. ५.. जानामित्येव यज्ञानं भावानाविश्य वर्तते . ञातं मयेति तत्पश्चाद्विश्राम्यत्यन्तरात्मनि .. ६.. घटादिकानि कार्याणि विश्राम्यन्ति मृदादिशु . विश्वं प्रकाशाभिन्नत्वाद्विश्राम्येत्परमेश्वरे .. ७.. स्वगतेनैव काळिम्ना दर्पणं मलिनं यथा .. अञानेनावृतं ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः .. ८.. घटाकाशो महाकाशो घटोपाधिकृतो यथा . देहोपाधिकृतो भेदो जीवात्परमात्मनोः .. ९.. तत्त्वमस्यादिवाक्यैस्तु तयोरैक्यं प्रदर्श्यते . सोयं पुरुश इत्युक्ते पुमानेको हि दृश्यते .. १०.. यज्जगत्कारणं तत्त्वं तत्पदार्थः स उच्यते . देहादिभिः परिच्चिन्नो जीवस्तु त्वंपदाभिधः .. ११.. तद्देशकालावस्थादौ दृश्टः स इति कथ्यते . तथैतद्देशकालादौ दृश्टो.अयमिति कीर्त्यते .. १२.. मुख्यं तदेतद्वैशिश्ट्यं विसृज्य पदयोर्द्वयोः . पुम्मात्रं लक्शयत्येकं यथा सोयं पुमान्वचः .. १३.. प्रत्यक्त्वं च पराक्त्वं च त्यक्त्वा तत्त्वमसीति वाक.ह . तथैव लक्शयत्यैकं जीवात्मपरमात्मनोः .. १४.. सामानाधिकरणाख्यः सम्बन्धः पदयोरिह . विशेशणविशेश्यत्वं सम्बन्धः स्यात्पदार्थयोः .. १५.. लक्श्यलक्शणसंयोगाद्वाक्यमैक्यं च बोधयेत.ह . गङ्गायां घोश इतिवन्न जहल्लक्शणा भवेत.ह .. १६.. नाजहल्लक्शणा.अपि स्याच्च्वेतोधावतिवाक्यवत.ह . तत्त्वमस्यादिवाक्यानां लक्शणा भागलक्शणा .. १७.. सो.अयं पुरुश इत्यादिवाक्यानामिव कीर्तिता . भिन्नवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामेकवस्तुनि .. १८.. प्रवृत्तिस्तु समानाधिकरणत्वमिहोच्यते . परस्यांशो विकारो वा जीवो वाक्येन नोच्यते .. १९.. जीवात्मना प्रविश्ठत्वात्स्वमायासृश्टमूर्तिशु . निरंशो निर्विकारो.असौ श्रुत्या युक्त्या च गम्यते .. २०.. घटाकाशो विकरो वा नांशो वा वियतो यथा . त्वमिन्द्रोसीतिवद्वाक्यं न खलु स्तुतितत्परम.ह .. २१.. न सादृश्यपरं वाक्यमग्निर्माणवकादिवत.ह . न कार्यकारणत्वस्य साधनं मृद्घटादिवत.ह .. २२.. न जाति व्यक्तिगमकं गौः खण्ड इतिवद्वचः . गुणगुण्यात्मकं वाक्यं नैतन्नीलोत्पलादिवत.ह .. २३.. नोपासनापरं वाक्यं प्रतिमास्वीशबुद्धिवत.ह . न वौपचारिकं वाक्यं राजवद्राजपूरुशे .. २४.. जीवात्मना प्रविश्टो.असावीश्वरः श्रूयते यतः . देहेन्द्रियमनोबुद्धिप्राणाहङ्कारसंहतौ .. २५.. आत्मसङ्कलनादञैरात्मत्वं प्रतिपाद्यते . वह्निधीः काश्ठलोहादौ वह्निसङ्कलनादिव .. २६.. देहमन्नमयं कोशमाविश्यात्मा प्रकाशते . स्थूलो बालः कृशः कृश्णो वर्णाश्रमविकल्पवान.ह .. २७.. प्राणकोशे.अपि जीवामि क्शुधितो.अस्मि पिपासितः . संशितो निश्चितो मन्ये इति कोशे मनोमये .. २८.. विञानमयकोशस्थो विजानामीति तिश्ठति . आनन्दमयकोशाख्ये त्वहङ्कारे पुराकृतैः .. २९.. पुण्यैरुपासनाभिश्च सुखितो.अस्मीति मोदते . एवं कंचुकितः कोशैः कंचुकैरिव पञ्चभिः .. ३०.. परिच्चिन्न इवाभाति व्याप्तो.अपि परमेश्वरः . यथा सलिलमाविश्य बहुधा भाति भस्करः .. ३१.. तथा शरीराण्याविश्य बहुधा स्फुरतीश्वरः . कारणत्वं च कार्यत्वं तटस्थं लक्शणं तयोः .. ३२.. शाखायां चन्द्र इतिवन्नैव मुख्यमिदं मतम.ह . महाप्रकाश इत्युक्तं स्वरूपं चन्द्रलक्शणम.ह .. ३३.. सच्चिदानन्दरूपत्वं स्वरूपं लक्शणं तयोः . एकलक्शणयोरैक्यं वाक्येन प्रतिपाद्यते .. ३४.. तस्मादेकप्रकाशत्वं सर्वात्मत्वमिति स्थितम.ह . देवतिर्यङ्मनुश्याणां प्रकाशान्न पृथक्स्थितिः .. ३५.. जीवः प्रकाशाभिन्नत्वात्सर्वात्मेत्यभिधीयते . एवं प्रकाशरूपत्वपरिञाने दृढीकृते .. ३६.. पुनरावृत्तिरहितं कैवल्यं पदमश्नुते . सकृत्प्रसक्तमात्रो.अपि सर्वात्मत्व यदृच्चया .. ३७.. सर्वपापविनिर्मुक्तः शिवलोके महीयते . सर्वात्मभावना यस्य परिपक्वा महात्मनः . संसारतारकः साक्शात्स एव परमेश्वरः .. ३८.. इति श्रीदक्शिणामूर्तिस्तोत्रार्थप्रतिपादके . प्रबन्धे मानसोल्लासे तृतीयोल्लाससंग्रहः .. ३९.. नानाच्चिद्रघटोदरस्थितमहादीपप्रभाभास्वरं ञानं यस्य तु चक्शुरादिकरणद्वारा बहिःस्पन्दते . जानामीति तमेव भान्तमनुभात्येतत्समस्तं जगत.ह तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ४.. स्वतः सन्तः प्रकाशन्ते भावा घटपटादयः . नेश्वरस्य समावेशादित्यस्योत्तरमुच्यते .. १.. अहमित्यनुसन्धाता जानामीति न चेत्स्फुरेत.ह . कस्य को वा प्रकाशेत जगच्च स्यात्सुशुप्तवत.ह .. २.. प्रागूर्ध्वं चासतां सत्त्वं वर्तमाने.अपि न स्वतः . तस्मादीशे स्थितं सत्त्वं प्रागूर्ध्वत्वविवर्जिते .. ३.. स्वयमेव प्रकाशेरन.ह जडा यदि विनेश्वरम.ह . सर्वं सर्वस्य भासेत न वा भासेत किञ्चन .. ४.. तस्मात्सर्वञमञं वा जगत्स्यादेकरूपकम.ह . तुल्ये स्वयंप्रकाशत्वे जडचेतनयोर्मिथः .. ५.. तुल्यमेव प्रसज्येरन.ह ग्राह्यग्राहकतादयः . इन्द्रियाणामनियमाच्चाक्शुशा स्यू रसादयः .. ६.. मलिनामलिनादर्शपश्चात्प्राग्भागतुल्ययोः . क्रियाशक्तिञानशक्त्येरन्तःकरणभागयोः .. ७.. प्रतिबिम्बे स्फुरन्नीशः कर्ता ञातेति कथ्यते . बुद्धिः सत्त्वगुणोत्कर्शान्निर्मलो दर्पणो यथा .. ८.. गृह्णाति विशयच्चायामात्मच्चायानुभावतः . अन्तःकरणसम्बन्धान्निखिलानीन्द्रियाण्यपि .. ९.. रथाङ्गनेमिवलये कीलिता इव कीलकाः . नाड्यो.अन्तःकरणे स्यूता जलसंस्यूतसूत्रवत.ह .. १०.. ताभिस्तु गोळकान्ताभिः प्रसर्पन्ति स्फुलिङ्गवत.ह . करणानि समस्तानि यथास्वं विशयं प्रति .. ११.. देहस्य मध्यमं स्थानं मूलाधार इतीर्यते . गुदात्तु द्व्यङ्गुलादूर्ध्वं मेढ्रात्तु द्व्यङ्गुलादधः .. १२.. त्रिकोणो.अधोमुखाग्रश्च कन्यकायोनिसन्निभः . यत्र कुण्डलिनी नाम पराशक्तिः प्रतिश्ठिता .. १३.. प्राणाग्निबिन्दुनादानां सवित्री सा सरस्वती . मूलाधाराग्रकोणस्था सुशुम्ना ब्रह्मरन्ध्रगा .. १४.. मूले.अर्धच्चिन्नवंशाभा शडाधारसमन्विता . तत्पार्श्वकोणयोर्जाते द्वे इडापिङ्गले स्थिते .. १५.. नाडीचक्रमिति प्राहुः तस्मान्नाड्यः समुद्गताः . गान्धारी हस्तिजिह्वा च नयनान्तं प्रधावतः .. १६.. नाडीचक्रेण संस्यूते नासिकान्तमुभे गते . नाभिमण्डलमाश्रित्य कुक्कुटाण्डमिव स्थितम.ह .. १७.. नाडीचक्रमिति प्राहुस्तस्मान्नाड्यः समुद्गताः . पूशा चालाम्बुशा नाडी कर्णद्वयमुपाश्रिते . नाडी शुक्लाह्वया तस्माद.ह भ्रूमध्यमुपसर्पति .. १८.. सरस्वत्याह्वया नाडी जिह्वान्ता वाक्प्रसारिणी . नाडी विश्वोदरी नाम भुङ्क्ते.अन्नं सा चतुर्विधम.ह .. १९.. पीत्वा पयस्विनी तोयं कण्ठस्था कुरुते क्शुतम.ह . नाडीचक्रात्समुद्भूता नाड्यस्तिस्रस्त्वधोमुखाः .. २०.. राका शुक्लं सिनीवाली मूत्रं मुञ्चेत्कुहुर्मलम.ह . भुक्तान्नरसमादाय शङ्खिनी धमनी पुनः .. २१.. कपालकुहरं गत्वा मूर्ध्नि सञ्चिनुते सुधाम.ह . शतं चैका च नाड्यः स्युस्तासामेका शिरोगता .. २२.. तयोर्ध्वमायन्मुक्तः स्यादिति वेदान्तशासनम.ह . यदा बुद्धिगतैः पुण्यैः प्रेरितेन्द्रियमार्गतः .. २३.. शब्दादीन.ह विशयान.ह भुङ्क्ते तदा जागरितं भवेत.ह . संहृतेश्विन्द्रियेश्वेशु जाग्रत्संस्कारजान्पुमान.ह .. २४.. मानसान्विशयान्भुङ्क्ते स्वप्नावस्था तदा भवेत.ह . मनसोप्युपसंहारः सुशुप्तिरिति कथ्यते .. २५.. तत्र मायासमाच्चन्नः सन्मात्रो वर्तते पुमान.ह . मूढो जडो.अञ इत्येवं मायावेशात्प्रकाशते .. २६.. सुखमस्वाप्समित्येवं प्रबोधसमये पुमान.ह . सच्चिदानन्दरूपः सन.ह सम्यगेव प्रकाशते .. २७.. इत्थं जगत्समाविश्य भासमाने महेश्वरे . सूर्यादयो.अपि भासन्ते किमुतान्ये घटादयः .. २८.. तस्मात्सत्ता स्फुरत्ता च भावानामीश्वराश्रयात.ह . सत्यं ञानमनन्तं च श्रुत्या ब्रह्मोपदिश्यते .. २९.. जाग्रत्स्वप्नोद्भवं सर्वमसत्यं जडमन्धवत.ह . ईश्वरश्चाहमित्येवं भासते सर्वजन्तुशु .. ३०.. निर्विकल्पश्च शुद्धश्च मलिनश्चेत्यहं त्रिधा . निर्विकल्पं परं ब्रह्म निर्धूताखिलकल्पनम.ह .. ३१.. धूल्यन्धकारधूमाभ्रनिर्मुक्तगगनोपमम.ह . विवेकसमये शुद्धं देहादीनां व्यपोहनात.ह .. ३२.. यथा.अन्तरिक्शं संक्शिप्तं नक्शत्रैः किञ्चिदीक्श्यते . देहेन्द्रियादिसंसर्गान्मलिनं कलुशीकृतम.ह .. ३३.. यथा.अ.अकाशं तमोरूढं स्फुरत्यनवकाशवत.ह . अहमित्यैश्वरं भावं यदा जीवः प्रबुध्यते .. ३४.. सर्वञः सर्वकर्ता च तदा जीवो भविश्यति . माययाधिकसम्मूढो विद्ययेशः प्रकाशते .. ३५.. निर्विकल्पानुसन्धाने सम्यगात्मा प्रकाशते . अविद्याख्यतिरोधानव्यपाये परमेश्वरः . दक्शिणामूर्तिरूपोसौ स्वयमेव प्रकाशते .. ३६.. इति श्रीदक्शिणामूर्तिस्तोत्रार्थप्रतिपादके . प्रबन्धे मानसोल्लासे चतुर्थोल्लाससंग्रहः .. ३७.. देहं प्राणमपीन्द्रियाण्यपि चलां बुद्धिं च शून्यं विदुः स्त्रीबालान्धजडोपमास्त्वहमिति भ्रान्ता भृशं वादिनः . मायाशक्तिविलासकल्पितमहाव्यामोहसंहारिणे तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ५.. प्रमाणमेकं प्रत्यक्शं तत्त्वं भूतचतुश्टयम.ह . मोक्शश्च मरणान्नान्यः कामार्थौ पुरुशार्थकौ .. १.. न हि खल्वीश्वरः कर्ता परलोककथा वृथा . देहं विना.अस्ति चेदात्मा कुम्भवद्दृश्यतां पुरः .. २.. ह्रस्वो दीर्घो युवा बाल इति देहो हि दृश्यते . अस्ति जातः परिणतो वृद्धः क्शीणो जरन्मृतः .. ३.. इत्येवमुक्ताः शड्भावविकारा देहसंश्रयाः . वर्णाश्रमविभागश्च देहेश्वेव प्रतिश्ठितः .. ४.. जातकर्मादिसंस्कारो देहस्यैव विधीयते . शतं जीवेति देहस्य प्रयुञ्जन्त्याशिशं शुभाम.ह .. ५.. इति प्रपञ्चं चार्वाको वंचयत्यल्पचेतनः . केचिच्च्वसिमि जीवामि क्शुधितोस्मि पिपासितः .. ६.. इत्यादिप्रत्ययबलात्प्ताणमात्मेति मन्वते . केचिच्चृणोमि पश्यामि जिघ्राम्या स्वादयाम्यहम.ह .. ७.. इतीन्द्रियाणामात्मत्वं प्रतियन्ति ततोधिकम.ह . जानामिप्रत्ययबलाद्बुद्धिरित्यपरे जगुः .. ८.. मायाव्यामूढचित्तानां तेशां दूशणमुच्यते . देहादीनां जडार्थानां पाशाणवदनात्मनाम.ह .. ९.. कथं भवेदहम्भावः समावेशं विनेशितुः . देहस्तावदयं नात्मा दृश्यत्वाच्च जडत्वतः .. १०.. रूपादिमत्त्वात्सांशत्वाद्भौतिकत्वाच्च कुम्भवत.ह . मूर्च्चासुशुप्तिमरणेश्वपि देहः प्रतीयते .. ११.. देहादिव्यतिरिक्तत्वात्तदा.अ.अत्मा न प्रकाशते . यथा जगत्प्रवृत्तीनामादिकारणमंशुमान.ह .. १२.. पुमांस्तथैव देहादिप्रवृत्तौ कारणं परम.ह . मम देहोयमित्येवं स्त्रीबालान्धाश्च मन्वते .. १३.. देहोहमिति नावैति कदाचिदपि कश्चन . इन्द्रियाण्यपि नात्मानः करणत्वात्प्रदीपवत.ह .. १४.. वीणादिवाद्यवच्च्रोत्रं शब्दग्रहणसाधनम.ह . चक्शुस्तेजस्त्रितयवद्रूपग्रहणसाधनम.ह .. १५.. गन्धस्य ग्राहकं घ्राणं पुश्पसम्पुटकादिवत.ह . रसस्य ग्राहिका जिह्वा दधिक्शौद्रघृतादिवत.ह .. १६.. इन्द्रियाणि न मे सन्ति मूकोन्धो बधिरोस्म्यहम.ह . इत्याहुरिन्द्रियैर्हीना जनाः किं ते निरात्मकाः .. १७.. प्राणोप्यात्मा न भवति ञानाभावात्सुशुप्तिशु . जाग्रत्स्वप्नोपभोगोत्थश्रमविच्चित्तिहेतवे .. १८.. सुशुप्तिं पुरुशे प्राप्ते शरीरमभिरक्शितुम.ह . शेशकर्मोभोगार्थं प्राणश्चरति केवलम.ह .. १९.. प्राणस्य तत्राचैतन्यं करणोपरमे यदि . प्राणे व्याप्रियमाणे तु करणोपरमः कथम.ह .. २०.. सम्राजि हि रणोद्युक्ते विरमन्ति न सैनिकाः . तस्मान्न करणस्वामी प्राणो भवितुमर्हति .. २१.. मनसः प्रेरके पुंसि विरते विरमन्त्यतः . करणानि समस्तानि तेशां स्वामी ततः पुमान.ह .. २२.. बुद्धिस्तु क्शणिका वेद्या गमागमसमन्विता . आत्मनः प्रतिबिम्बेन भासिता भासयेज्जगत.ह .. २३.. आत्मन्युत्पद्यते बुद्धिरात्मन्येव प्रलीयते . प्रागूर्ध्वं चासती बुद्धिः स्वयमेव न सिध्यति .. २४.. ञानाच्चेत्पूर्वपूर्वस्मादुत्तरोत्तरसम्भवः . युगपद्बहुबुद्धित्वं प्रसज्येत क्शणे क्शणे .. २५.. बुद्ध्यन्तरं न जनयेन्नाशोत्त्रमसत्त्वतः . एशां सङ्घात आत्मा चेदेकदेशे पृथक्कृते .. २६.. न चैतन्यं प्रसज्येत सङ्घाताभावतस्तदा . भिन्नदृग्गत्यभिप्राये बहुचेतनपुञ्जितम.ह .. २७.. सद्यो भिन्नं भवेदेतन्निश्क्रियं वा भविश्यति . देहस्यान्तर्गतोप्यात्मा व्याप्त एवेति बुध्यते .. २८.. अणुप्रमाणश्चेदेश व्याप्नुयान्नाखिलं वपुः . देहप्रमाणश्चेन्न स्याद्बालस्य स्थविरादिता .. २९.. देहवत्परिणामी चेत्तद्वदेव विनङ्क्श्यति . कर्मणाअं परिणामेन क्रिमिहस्त्यादिमूर्तिशु .. ३०.. व्याप्तत्वात्प्रविशत्यात्मा घटादिश्वन्तरिक्शवत.ह . परमाणुप्रमाणे.अपि मनसि प्रतिभासते .. ३१.. स्वप्ने चराचरं विश्वमात्मन्येव प्रतिश्ठितम.ह . देहादिश्वहमित्येवं भ्रमः संसारहेतुकः .. ३२.. अन्तः प्रविश्टः शास्तेति मोक्शायोपादिशच्च्रुतिः . एवमेशा महामाया वादिनामपि मोहिनी .. ३३.. यस्मात्साक्शात्कृते सद्यो लीयते च सदाशिवे . देहेन्द्रियासुहीनाय मानदूरस्वरूपिणे . ञानानन्दस्वरूपाय दक्शिणामूर्तये नमः .. ३४.. इति श्रीदक्शिणामूर्तिस्तोत्रार्थ प्रतिपादके . प्रबन्धे मानसोल्लासे पञ्चमोल्लाससङ्ग्रहः .. ३५.. राहुग्रस्तदिवाकरेन्दुसदृशो मायासमाच्चादनात.ह सन्मात्रः करणोपसंहरणतो यो.अभूत्सुशुप्तः पुमान.ह . प्रागस्वाप्समिति प्रबोधसमये यः प्रत्यभिञायते तस्मै श्री गुरुमूर्तये नम इदं श्रीदक्शिणामूर्तये .. ६.. स्वप्ने विश्वं यथा.अन्तस्थं जाग्रत्यपि तथेति चेत.ह . सुशुप्तौ कस्य किं भाति कः स्थायी तत्र चेतनः .. १.. सर्वं च क्शणिकं शून्यं सर्वमेव स्वलक्शणम.ह . सङ्घातः परमाणूनां मह्यम्ब्वग्निसमीरणाः .. २.. मनुश्यादिशरीराणि स्कन्धपंचकसंहतिः . स्कन्धाश्च रूपविञानसंञासंकारवेदनाः .. ३.. रूप्यन्त इति रूपाणि विशयाश्चेन्द्रियाण्यपि . विशयेन्द्रिययोर्ञानं विञानस्कन्ध उच्यते .. ४.. संञागुणक्रियाजातिविशिश्टप्रत्ययात्मिका . पञ्चधा कल्पना प्रोक्ता संञास्कन्धस्य सौगतैः .. ५.. गवां गौरिति संञोक्ता जातिर्गोत्वं तु गोगतम.ह . गुणाः शुक्लादयस्तस्य गच्चत्याद्यास्तथा .. ६.. शृङ्गी चतुश्पाल्लाङ्गूली विशिश्टप्रत्ययो ह्यसौ . एवं पञ्चविधा क्लृप्तः संञास्कन्ध इतीर्यते .. ७.. रागाद्याः पुण्यपापे च संस्कारस्कन्ध उच्यते . सुखं दुःखं च मोक्शश्च स्कन्धः स्याद्वेदनाह्वयः .. ८.. पञ्चभ्य एव स्कन्धेभ्यो नान्य आत्मास्ति कश्चन . न कश्चदीश्वरः कर्ता स्वगतातिशयं जगत.ह .. ९.. स्कन्धेभ्यः परमाणुभ्यः क्शणिकेभ्यो.अभिजायते . पूर्वपूर्वक्शणादेव क्शणः स्यादुत्तरोत्तरः .. १०.. पूर्वस्मादेव हि ञानाज्जायते ञानमुत्तरम.ह . स एवायमिति ञानं सेयं ज्वालेव विभ्रमः .. ११.. अस्ति भातीतिधीभ्रान्तैरात्मानात्मसु कल्प्यते . हानोपादानराहित्यादाकाशः किं प्रकाशते .. १२.. इत्येवं बौद्धसिद्धान्ती भाशमाणो निशिद्ध्यते . शून्यं चेज्जगतो हेतुः जगदेव न सिद्ध्यति .. १३.. घटः शून्यः पटः शून्यः इति कैः प्रतिपाद्यते . नैव भासेत शून्यं चेज्जगन्नरविशाणवत.ह .. १४.. वस्त्वर्थी किमुपादद्याद्भारार्थः किं परित्यजेत.ह . को विदध्यान्निशिद्ध्येद्वा शून्यत्वात्स्वस्य चात्मनः .. १५.. अवसीदेन्नीराकूतं तस्मात्सर्वमिदं जगत.ह . स्कन्धानां परमाणूनां न सङ्घातयितास्ति चेत.ह .. १६.. सङ्घातो न विना हेतुं जडा घटपटादयः . महानुभावो भूयासमिति भ्रान्तश्च मन्यते .. १७.. आत्मापलापको बौद्धः किमर्थं चरति व्रतम.ह . प्रत्यभिञा यदि भ्रान्तिः भोजनादि कथं भवेत.ह .. १८.. इश्टसाधनमेवैतदन्नं गतदिनान्नवत.ह . इति निश्चित्य बालो.अपि भोजनादौ प्रवर्तते .. १९.. अवकाशप्रदातृत्वमाकाशार्थक्रिया यथा . तथैवार्थक्रिया पुंसः कर्तृत्वञातृतादिका .. २०.. सुशुप्तिसमयेप्यात्मा सत्यञानसुखात्मकः . सुखमस्वाप्समित्येवं प्रत्यभिञायते यतः .. २१.. प्रत्यभिञायत इति प्रयोगः कर्मकर्तरि . आत्मा स्वयंप्रकाशात्वाज्जानात्यात्मानमात्मना .. २२.. सुशुप्तौ मायया मूढः जडोन्ध इति लक्श्यते . अप्रकाशतया भाति स्वप्रकाशतयापि च .. २३.. जडात्मनि च देहादौ साक्शादीशो विविच्यते . एशैव मोहिनी नाम मायाशक्तिर्महेशितुः .. २४.. मोहापोहः प्रमातईणां मोक्श इत्यभिधीयते . अवस्थात्रयनिर्मुक्तो दोशदिभिरनाविलः .. २५.. इशीक इव सन्मात्रो न्यग्रोधकणिकोपमः . बाह्याबाह्यदळोन्मुक्तकदळीकन्दसन्निभः .. २६.. निरंशो निर्विकारश्च निराभासो निरञ्जनः . पुरुशः केवलः पूर्णः प्रोच्यते परमेश्वरः .. २७.. वाचो यत्र निवर्तन्ते मनो यत्र विलीयते . एकीभवन्ति यत्रैव भूतानि भुवनानि च .. २८.. समस्
Related Content
